Lasy portugalskie — to warto wiedzieć
Przechadzając się lasem północnej Portugalii, z łatwością zauważymy – a nawet wyczujemy – eukaliptusy oraz ujrzymy kamienne mury otaczające wybrane parcele lasu. Mury są zazwyczaj proste, postawione z głazów i większych kamieni, często nadgryzione zębem czasu. Świadczą o tym obrastające je mchy i porosty oraz luki w murze, który tu i ówdzie po prostu się zawalił. I raczej nikt go nie poprawi, bo i po co? Przewróciło się, niech leży…
Zaraz, zaraz… Mury w lesie? Tak, to nie pomyłka. Lasy portugalskie są w dużej mierze prywatne. Istnieje też obowiązek czyszczenia swojej części lasu, co ma chronić przed pożarami w letnich miesiącach. Północ i centralna część kraju to głównie eukaliptusy i sosny nadmorskie, im dalej na południe, tym więcej dębów korkowych i ostrolistnych oraz sosen pinia, a wreszcie także i drzew karobowych. Przyjrzyjmy się nieco lepiej terenom leśnym w Portugalii, bo to bardzo ciekawy temat.
Stanowią ponad 1/3 terytorium kraju i są niejednolite – lasy portugalskie są różnorodne i świetnie odzwierciedlają sam kraj, tak wielowymiarowy i bogaty krajobrazowo.
Na początek trochę faktów:
- W Portugalii kontynentalnej lasy zajmują 39% powierzchni kraju (źródło TUTAJ).
- Według ICNF (port. Instituto da Conservação da Natureza e das Florestas): „floresta portuguesa é hoje esmagadoramente privada”, czyli „las portugalski jest dziś w przeważającej mierze prywatny” (źródło TUTAJ).
- Strona florestas.pt podaje, że Portugalia należy do krajów europejskich o najwyższym odsetku lasów prywatnych – te stanowią aż 84,2%, lasy komunalne stanowią 13,8%, a lasy publiczne zaledwie 2% (źródło TUTAJ).
- W tym lasy prywatne nieprzemysłowe stanowią 76,6% lasów, a 7,7% to lasy prywatne do celów przemysłowych. (źródło: Propriedade da Terra e Política Florestal em Portugal, Inocêncio Seita Coelho, Departamento de Economia e Sociologia Agrária, Estação Agronómica Nacional, Quinta do Marquês, 2784-505 OEIRAS; link TUTAJ).
W skrócie: lasy północnej a lasy południowej Portugalii
Na północy las prywatny należy w przeważającej części do właścicieli małych i bardzo małych działek leśnych.
Wynika to głównie z charakterystyki tutejszych terenów (często górzyste i nierówne), dość dużej gęstości zaludnienia czy silnych więzi rodzinnych, które sprzyjają dziedziczeniu majątków (w tym działek leśnych).
Prywatność tutejszych lasów jest doskonale widoczna podczas spacerów. Nie wszędzie możemy wejść ze względu na mury otaczające mniejsze bądź większe parcele lasu. Ale także z powodu wszechobecnych paprotek, które uniemożliwiają swobodne wędrowanie poza wytyczoną ścieżką. A przedzieranie się przez taką ścianę zieleni to naprawdę nic przyjemnego.
Na południu kraju las prywatny należy głównie do właścicieli terenów o średniej i dużej wielkości.
Taki stan rzeczy wynika m.in. z historii, kiedy w XII i XIII wieku konfiskowano ziemie Maurom, a następnie przekazywano je szlachcie i duchowieństwu, a potem także i burżuazji miejskiej.
Przykładowo, w Alentejo lasy z dębami korkowymi – tak zwane lasy korkowe – często otoczone są po prostu ogrodzeniem (najczęściej z siatki). To nie tylko podkreśla ich prywatny charakter, ale też zabezpiecza zwierzęta hodowlane (np. przed wtargnięciem na jezdnię), które luzem przechadzają się po takich posiadłościach. Bo trzeba wiedzieć, że są to tereny rolnicze i pasterskie. Nie ma tu paprotek, mchów i porostów – takie lasy są zupełnie inne i nie przypominają tych z północnej Portugalii.
Oczywiście są to bardzo, ale to bardzo ogólne informacje, które w dużym uproszczeniu przedstawiają przekrój północ-południe kraju. Różnorodność terenów leśnych jest ogromna. Inaczej wyglądają lasy w tzw. interiorze (wnętrze kraju), inaczej na wybrzeżu. Na temat tej różnorodności musiałby powstać zupełnie osobny wpis. Pozostańmy więc przy tych ogólnych informacjach, aby mieć jakiekolwiek wyobrażenie o portugalskich lasach.
Jak powiedzieć „las” po portugalsku?
Floresta, bosque, a może mata lub nawet tapada? Być może obiły ci się o uszy te portugalskie słowa. I choć są synonimami, wszystkie można przetłumaczyć jako las, to między nimi są subtelne różnice.
Floresta – to las rozumiany jako grupa drzew zazwyczaj pochodzenia naturalnego, bywa większy niż mata (choć nie jest to regułą) i ma luźniejszą strukturę.
Mata – określenie podobne do floresta, choć bardziej charakterystyczne dla lasów gęstych, gdzie drzewa są niższe i jest więcej krzewów, dając wrażenie terenu mniej dostępnego. Dodatkowo las określany jako mata zazwyczaj jest mniejszy niż floresta i daje wrażenie bardziej dzikiego, zwartego.
Bosque – to określenie dla małego lasu, czyli takiego, który jest znacznie mniejszy od floresta czy mata. Może znajdować się na przykład w pobliżu miasta bądź być otoczony zabudowaniami czy terenami rolniczymi.
Tapada – to rodzaj wyżej opisanego mata, z tym że musi to być teren ogrodzony, np. Tapada Nacional de Mafra.
Drzewa dominujące w portugalskim lesie
Lasy portugalskie to głównie eukaliptusy, dęby (szypułkowe, korkowe, ostrolistne), sosny (nadmorskie, pinia) oraz kasztany jadalne.
Procentowy rozkład drzew w portugalskim lesie wygląda następująco:
- 26% – eukaliptus (port. eucalipto),
- 22% – dąb korkowy (port. sobreiro),
- 22% – sosna nadmorska (port. pinheiro bravo),
- 11% – dąb ostrolistny (port. azinheira),
- 6% – sosna pinia (port. pinheiro-manso),
- 3% – inny rodzaj dębu, najczęściej szypułkowy (port. carvalho-alvarinho, carvalho-roble),
- 2% – kasztan jadalny (port. castanheiro).
(źródło TUTAJ)
78,4% lasów portugalskich (kontynentalnych) zalicza się do tzw. lasów półnaturalnych (port. Floresta Seminatural), czyli takich, gdzie niezbędna jest działalność człowieka. 21% lasów portugalskich to lasy sadzone przez człowieka (port. Plantada), a jedynie 0.67% to lasy naturalne, nietknięte ręką człowieka (port. Floresta Natural i Floresta Nativa).
Z kolei na portugalskich wyspach dominują lasy wawrzynolistne:
- na Maderze to przede wszystkim tzw. Laurissilva,
- na Azorach można spotkać lasy kryptomerii japońskiej (port. Criptoméria) oraz Pittosporum undulatum (port. Incenso).
Przeczytaj również: Azory: Wyspa Terceira w 3 dni >>>
Eukaliptus, papier i... problem
W Portugalii szczególnie silnie rozwinięty jest przemysł celulozowo-papierniczy — ściśle związany z produkcją masy włóknistej, tektury i przede wszystkim papieru. Do tego celu wykorzystywany jest eukaliptus. Najczęściej uprawiany jest gatunek Eucalyptus globulus (port. eucalipto-glóbulo, eucalipto-comum). Co warto o nim wiedzieć?
Eukaliptus został sprowadzony do Portugalii w XIX wieku głównie w celach przemysłowych. Świetnie zadomowił się w tutejszym klimacie i rośnie bardzo szybko w porównaniu do innych gatunków drzew w Portugalii – średnio 12 lat po posadzeniu jest gotowy do ścinki i pozyskania drewna. Z jednej strony pośrednio przyczynia się do powstawania nowych miejsc pracy na terenach wiejskich (przemysł celulozowy), jednak tak naprawdę wzbudza wiele kontrowersji.
Sprzeciw budzi jego niekontrolowana ekspansja, którą można śmiało nazwać problemem środowiskowym. Eukaliptus jest ogromnym zagrożeniem dla różnorodności biologicznej. Z łatwością, wręcz agresywnie, wypiera inne drzewa, przez co las portugalski staje się monokulturowy. Dodatkowo pobiera z gleby duże ilości wody (zmniejsza jej dostępność dla innych roślin oraz zwierząt), przyczynia się do erozji gleby, a koniec końców jest łatwopalny i często sadzony w równych rzędach (co dodatkowo zwiększa ryzyko rozprzestrzeniania się pożarów).
Od wielu lat eukaliptus jest przedmiotem wielu debat, istnieją jego zagorzali zwolennicy jak i przeciwnicy. Zgrabnie podsumował to portal visao.pt w jednym ze swoich artykułów:
„O eucalipto está perfeitamente adaptado a Portugal, o problema é que Portugal não está perfeitamente adaptado ao eucalipto.” – „Eukaliptus jest perfekcyjnie przystosowany do Portugalii, ale Portugalia nie jest perfekcyjnie przystosowana do eukaliptusa” (źródło: TUTAJ).
Pożary lasów w Portugalii
Poruszając tematykę leśną, wypada także wspomnieć o corocznych pożarach tutejszych lasów.
W jednym z artykułów na portalu publico.pt zatytułowanym: A floresta não é de todos, é de muitos (źródło TUTAJ) można przeczytać, że:
„Portugalia jest krajem europejskim o najmniejszej powierzchni lasów publicznych i jednocześnie największej powierzchni spalonych terenów” (port. „Portugal é o país na Europa com menos área florestal pública, ao mesmo tempo que é o país europeu com maior área ardida”).
Niestety, w letnich miesiącach Portugalia zmaga się z regularnymi pożarami. Sprzyjają temu przede wszystkim: susza, wysokie temperatury i wiatr. Podpalenia także nie są rzadkim zjawiskiem.
Niewątpliwie największą tragedią na przestrzeni ostatnich lat był pożar z czerwca 2017 roku w regionie Pedrógão Grande. Zginęło 66 osób, a ponad 250 zostało rannych. Ogień zniszczył obszar 53 tys. hektarów, w tym 20 tys. hektarów lasów.
Najbardziej krytycznym okresem jest czas od początku czerwca do końca września – wtedy ryzyko wystąpienia pożarów jest najwyższe. Stąd też wiosną portugalscy właściciele terenów leśnych ruszają na obowiązkowe czyszczenie swojego kawałka lasu. Niedopilnowanie wytycznych grozi słonymi karami finansowymi.
Na czym polega czyszczenie lasu w Portugalii?
W Polsce sprzątanie lasu kojarzy mi się z akcją sprzątania w nim śmieci. W Portugalii sprzątanie polega na corocznym oczyszczaniem podłoża leśnego tak, aby zminimalizować ryzyko pożarów podczas letnich miesięcy. Po portugalsku jest to tzw. limpeza de matas e terrenos bądź limpeza de terrenos florestais i jest czynnością obowiązkową dla właścicieli i użytkowników terenów leśnych oraz terenów przylegających do budynków.
Czyszczenie odbywa się wiosną i właściciele ziemscy mają z góry ustalony termin, do którego powinni oczyścić swoje tereny, w tym także działki leśne. Usuwane są wówczas krzewy, krzaki i drzewa tak, aby zachować odpowiednią, bezpieczną odległość. Ponadto grabione są wszelkie zarośla, liście i ściółka – w tym również łatwopalna kora eukaliptusa opadająca swobodnie z wysokich drzew.
Na oficjalnych stronach (m.in. ICNF) podawane są szczegółowe wytyczne, w tym odległości, jakie należy zachować od ścian budynków czy ogrodzeń domów i gospodarstw wiejskich (zazwyczaj jest to min. 50 m mierzone od zewnętrznego muru budynku). Wszystko po to, by zminimalizować ryzyko pożaru i zachować bezpieczną odległość w razie rozprzestrzeniania się ognia.
Najpiękniejsze lasy portugalskie – gdzie warto pojechać
Kilka pomysłów na wycieczki leśne w Portugalii:
- Parque Nacional Peneda-Gerês – mnóstwo szlaków i ścieżek w północnej Portugalii, w tym las Mata da Albergaria,
- Parque Natural da Serra da Estrela – mnóstwo szlaków i ścieżek w centralnej Portugalii,
- Mata do Buçaco (Mata Nacional do Bussaco) – las określany w Portugalii mianem Bosque Encantado, co dosłownie oznacza Zaczarowany Las,
- Parque Natural de Sintra-Cascais – kompleks leśny na linii Sintra-Cascais z mnóstwem szlaków i atrakcji turystycznych,
- As Matas de Sobreiro – określenie ogólne na portugalskie lasy korkowe np. w regionie Alentejo
- Tapada Nacional de Mafra – las idealny na rodzinne spacery, z możliwością obserwacji dzikich zwierząt,
- Floresta Laurissilva – makaronezyjskie lasy wawrzynolistne występujące na portugalskich wyspach – na Maderze (np. las Fanal) i na Azorach (np. na szlaku Mistérios Negros na wyspie Terceira).
2 komentarze
Katarzyna
Cześć,
Czy w związku z tym, że większość lasów jest prywatna i ogrodzona to można po nich chodzić czy zbierać grzyby?
Katarzyna
Portugalskie Opowieści
Hej! W teorii raczej nie powinno się chodzić po takim terenie prywatnym. Tym bardziej, na parcelę lasu zastawioną szlabanem i otoczoną murem (tam ewidentnie ktoś sobie nie życzy, żeby wchodzić). Jeżeli jest to teren bardziej „otwarty”, to raczej nikt się nie pogniewa, kiedy wejdziemy na chwilę, np. żeby przejść dalej, zrobić zdjęcie czy zebrać grzyba. Inną sprawą jest, że takie parcele często są nieprzechodnie, porośnięte gęstymi zaroślami, paprociami itp. Po prostu łatwiej się chodzi utartymi ścieżkami leśnymi, dostępnymi dla wszystkich osób.